شیعه و تعریف آن

شیعه در لغت به معناى یاران و پیروان, اتباع و اعوان آمده است. در کتب لغت اصل آن را از مشایعت به معناى مطاوعت و متابعت دانسته اند, بدین معنى که هرگاه فرد یا گروهى در مورد متابعت از فردى نماید شیعه او هستند. کلمه شیعه, در زبان عربى مفرد بوده ولى در فارسى هرگاه مورد استفاده قرار مى گیرد از آن جمع اراده مى شود و معمولاً وقتى مفرد اراده شود. شیعى مى گویند (1). جمع این کلمه در عربى شیع و اشیاع است (2).
درقرآن کریم کلمه شیعه به همین مفهوم بکار گرفته شده است مثلاً آنجا که مى فرماید... ان من شیعته لابراهیم (3)(از کسانى که راه او (نوح) را دنبال کردند ابراهیم بود.) یا... هذا من شیعته و هذا من عدوه (4).
اما در مفهوم خاص آن شیعه به پیروان و یاران على (ع) گفته مى شود که پس از پیامبر اکرم (ص) به امامت او روى آوردند, چرا که, اعتقاد داشتند پیامبر (ص) در دوران حیات خویش به نص جلى یا خفى بر امامت او صحه گذارده و او را به جانشینى خود برگزیده است. البته در ارتباط با این مدعا به غیر از استناد به احادیث نبوى آیات قرآنى را که در شاءن على (ع) نازل شده دلیل مىآورند.
ابن خلدون در مقدمه مى گوید, ((شیعه در لغت به معنى یاران و پیروان است و در عرف فقیهان و منکلمان خلف و سلف بر پیروان و اتباع على و پسران او (رض) اطلاق مى شود)) (5) شهرستان در ملل و نحل, شیعه را اینگونه تعریف مى کند, ((آن طایفه که على (ع) را متابعت کرده به امامت و خلافت او قائلند به نص جلى یا خفى و آنکه امامت به اولاد آن حضرت منساق شود و به غیر ایشان نرسد)) (6).
برخى شیعه را فکرى عربى دانسته اند که منشاء آن تمایل به خاندان بنى هاشم و تنفر از طایفه ى بنى امیه مى باشد و معتقدند که این مذهب بعدها بدست ایرانیان و موالى که از ظلم بنى امیه و عمال آنها رنج مى بردند توسعه یافت و در واقع محصول نوعى تبانى بین دو همدرد یعنى موالیان رنجدیده و هاشمیان ستمکشیده است(7)! از نظر این گروه از محققین, شیعه ریشه در قومیت عربى و اختلافات قبیله اى دارد. بعضى نیز منشاء این مذهب را افکار و تعلیمات یهود دانسته و منشاء شیعیگرى را به فردى بنام ((عبدالله بن سبا)) مى رسانند. در واقع براى شیعه منشاء و مبدئى غیر اسلامى قائلند هر چند بطلان این دعاوى واضح تر از آنست که نیاز به توضیح داشته باشد, لیکن اشاره به این نقطه نظرها به این دلیل که نحوه نگرش مورخین مخالف شیعه و مستشرقین را نسبت به شیعه نشان مى دهد و طبیعتاً در ارزیابى هاى آنها دخالت دارد, ضرورى بنظر مى رسد.
از جمله این مستشرقین و اسلام شناسان! پطروشفسکى است که در جهت اثبات و به کرسى نشاندن مبانى فکرى و عقیدتى اش معتقد است که موالى (عمدتاً ایرانیان) جهت کسب حقوق مساوى با اعراب به حمایت از شیعیان پرداخته و شیعیان نیز آنان را در جهت حصول به این مقصود یارى مى دادند(8). معنى این سخن این است که شیعه مبنائى اقتصادى دارد و دلیل گسترش آن مسائل اقتصادى و تضادهاى طبقاتى است. باید پرسید, در حالى که براساس تعالیم اسلام همه مسلمین برابرند و امتیازشان تنها به تقوى است چه لزومى داشت که مسلمین ایرانى براى کسب منافع مادى جذب اکثریت حاکم نشده و اقلیت محروم را برگزیدند؟! درست است که مذهب شیعه در طى تاریخ همواره مذهبى ظل ستیز و حامى رنجدیدگان بوده است, لیکن کمتر محقق نصفى وجود دارد که با شناختى اجمالى نسبت به اصول اعتقادى شیعه, مواضع و اصول اعتقادى شیعه را متاءثر از شرائط اقتصادى بداند. مبانى عقیدتى شیعه در زمان ائمه معصومین تدوین شده و بى تردید مهمترین اصل مطروحه براى آنان, حاکمیت اسلام و ذیل کلمه ى شیعه.مکتب وحى در جامعه بوده است .

1- دائرةالمعارف فارسى, دکتر غلامحسین مصاحب.
2- الرائد, جبران مقصود, بیروت, 1964, ص 903.
3- سوره صافات آیه 83.
4- سوره قصص آیه 15.
5- مقدمه ابن خلدون ج 1 ص 376.
6- ملل و نحل شهرستانى ج 1 ص یو _7 گلذزیهر, العقیده و الشریعه ص 205.
8- پطروشفسکى, اسلام در ایران, ص 54.

                                                                                                                              برگرفته از کتابخانهء ادیان

شیعه در احادیث نبوى

از طریق شیعه و اهل سنت روایاتى نقل شده است، که در آنها لفظ شیعه توسط پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در مورد عده‏اى از صحابه به کار رفته است. چنانکه سیوطى از جابر بن عبد الله انصارى و ابن عباس و على علیه‏السلام روایت کرده که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در تفسیر آیه: «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریة‏» ، ⁽⁹⁾ اشاره به على علیه‏السلام کرد، و فرمود: او و شیعیانش روز قیامت رستگار خواهند بود. ⁽¹⁰⁾

نوبختى در فرق الشیعه گفته است:

«سلمان فارسى، ابو ذر غفارى، مقداد بن اسود و عمار بن یاسر نخستین کسانى بودند که به نام شیعه نامیده شدند» . ⁽¹¹⁾

ابو حاتم رازى نیز گفته است:

«لفظ شیعه در عهد رسول اکرم صلى الله علیه و اله و سلم لقب چهار نفر از صحابه بود و آنها عبارت بودند از: سلمان فارسى، ابو ذر غفارى، مقداد بن اسود کندى و عمار یاسر» . ⁽¹²⁾

ممکن است گفته شود: در زمان پیامبر اکرم مسلمانان به فرقه‏هایى تقسیم نشده بودند، تا عده‏اى به نام شیعه معروف گردند، بلکه همگى به نام مسلمان نامیده مى‏شدند. بدین جهت‏باید گفت اطلاق لفظ شیعه در کلمات پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم ناظر به زمان آینده است، چنانکه اصطلاح قدریه و مرجئه نیز که در کلمات آن حضرت به کار رفته، مربوط به آینده است، با این تفاوت که اسم شیعه دلالت‏بر مدح دارد، و اسم مرجئه و قدریه دلالت‏بر ذم و نکوهش.

ولى مى‏توان گفت اطلاق لفظ شیعه بر عده‏اى از مسلمانان در عصر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مستلزم این نیست که فرقه‏اى خاص در مقابل سایر مسلمانان در آن زمان پدید آمده باشد، بلکه مقصود این است که عده‏اى از صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم با توجه به موقعیت ممتاز على علیه‏السلام نزد پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و برجستگى‏هایى که در او سراغ داشتند، به وى ارادت ورزیده و راى و فعل او را که در حقیقت تجلى راى و فعل رسول اکرم بود، الگو و سرمشق خود قرار داده بودند، چنانکه این امر در مورد برخى از شاگردان ممتاز یک استاد (در زمان حیات استاد) متداول و رایج است.

شیعه در اصطلاح

لفظ شیعه در اصطلاح به کسانى گفته مى‏شود که به امامت و خلافت‏بلافصل على علیه‏السلام معتقدند، و بر این عقیده‏اند که امامت او از طریق نص جلى یا خفى ابت‏شده است و امامت‏حق او و فرزندان او است. ⁽⁶⁾

لازم به یادآورى است که عده‏اى از شیعه زیدیه، با اینکه به افضلیت على علیه‏السلام از ابو بکر و عمر عقیده دارند، ولى خلافت آن دو را پذیرفته و گفته‏اند حضرت على علیه‏السلام با رضایت‏خود خلافت را به آنان واگذار کرد، ولى لافت‏بنى امیه و بنى عباس را نپذیرفته و امامت را حق فرزندان فاطمه زهراء علیها السلام مى‏دانند. و همین امر سبب نامیده شدن آنان به شیعه است. ⁽⁷⁾

 پى‏نوشت‏ها:

6- اوائل المقالات، ص 42، الملل و النحل، ج 1، ص 146.

7- شیعه در اسلام، ص 20.

شیعه در لغت

کلمه شیعه در لغت‏بر دو معنى اطلاق شده است:

الف: موافقت و هماهنگى در عقیده با عمل، بدون اینکه یکى تابع دیگرى باشد، ⁽¹⁾ چنانکه در قرآن کریم از حضرت ابراهیم به عنوان شیعه حضرت نوح یاد شده است:

«و ان من شیعته لابراهیم‏». ⁽²⁾

بدیهى است‏حضرت ابراهیم از پیامبران صاحب شریعت‏بوده است، و پیرو شریعت نوح نبوده است، ولى روش او در توحید هماهنگ با روش نوح بوده است. و در آیه دیگر کلمه «اشیاع‏» به معنى اشباه به کار رفته است، چنانکه مى‏فرماید: «و لقد اهلکنا اشیاعکم‏» . ⁽³⁾

ب: پیروى کردن از دیگرى و محبت ورزیدن به او. چنانکه در قرآن کریم آمده است:

«فاستغاثه الذى من شیعته على الذى من عدوه‏» . ⁽⁴⁾

آن کس که از دوستان و هواخواهان موسى بود، علیه کسى که از دشمنان او بود از وى یارى خواست.

در لسان العرب به دو معناى مزبور چنین اشاره شده است:

«الشیعة القوم الذین تجتمعوا على الامر، و کل قوم اجتمعوا على امر فهم شیعة، و کل قوم امرهم واحد یتبع بعضهم راى بعض فهم شیع‏» . ⁽⁵⁾